بحران آب در ایران فقط یک آدرس دارد؛ از خانه‌های مردم بیرون بیایید!

به گزارش صبح فوتبالی :

به نقل از فرارو، رئیس‌جمهور با سفر به استان البرز از سد کرج بازدید کرد و نسبت به وضعیت منابع آب شرب هشدار داد. با تشدید بحران کم‌آبی در سال‌های اخیر، حالا زمان آن فرارسیده تا در شیوه حکمرانی آب بازنگری جدی صورت پذیرد. بخش کشاورزی به‌عنوان اصلی‌ترین مصرف‌کننده آب، مهم‌ترین متهم تنش‌آبی در کشور محسوب می‌شود. یک صاحب‌نظر حوزه آب بر این باور است که با اصلاح شیوه آبیاری و تغییر در الگوی کشت، به نفع محصولات با بازدهی آبی بالاتر، می‌توان همزمان دو هدف «حفاظت از منابع آب» و «تداوم تولید در بخش کشاورزی» را محقق کرد.

ایران در منطقه‌ای خشک قرار دارد و همواره با بحران‌های آبی مواجه بوده، هرساله نیز بر شدت بحران‌های آبی افزوده می‌شود. مساله کمبود بارندگی طی امسال شدت گرفته است. با شدت گرفتن بحران بی‌آب در کشور، مساله کشاورزی و تامین امنیت غذایی نیز با چالش‌های جدی مواجه خواهد شد.

تغییرات اقلیمی، الگوی ناپایدار بارش‌ها و همچنین افت جدی بارش در امسال، به تهدیدی برای تولید محصولات استراتژیک مانند گندم، برنج، ذرت و… تبدیل شده و چه‌بسا امنیت غذایی کشور را نیز به خطر بیندازد. کشاورزی همواره به عنوان یکی از متهمان اصلی مصرف آب در کشور مطرح بوده است. بااین‌وجود اصلاح الگوی مصرف آب در این بخش مهم از اقتصاد، نیازمند اجرای سیاست‌های اصلاحی و سرمایه‌گذاری قابل توجه است. در درجه نخست آنکه حدود ۶۰ درصد از مساحت زمین‌های زراعی ما به کشت دیم اختصاص دارد، البته میزان تولید در این بخش نسبت به سایر زمین‌های کشاورزی، به‌مراتب محدودتر است. امکان بهبود و اصلاح آبیاری یا تغییر در کشت دیم ممکن است، اما دامنه این اصلاحات قابل توجه و چشمگیر نخواهد بود.

درهمین‌حال باید تاکید کرد که این مسیر اصلاحی نیازمند هزینه‌کرد قابل توجه برای بهره‌مندی از فناوری‌های نوین است. در ادامه باید اجرای طرح آمایش سرزمینی در بخش کشاورزی در اولویت سیاستگذاری قرار گیرد، به این معنی که پتانسیل تولید محصولات مختلف کشاورزی در مناطق متفاوت، شناسایی و تعیین شود.

بااین‌وجود از سیاستگذاران انتظار می‌رود ظرفیت‌های بخش‌های مختلف کشور در عرصه کشاورزی را ارزیابی و براساس آن تصمیم‌گیری کنند، زیرا کشاورزان، محصولات را بدون توجه به پتانسیل‌های منطقه جغرافیایی، کشت می‌کنند. به نظر می‌رسد در حال حاضر برنامه‌ای هم برای اصلاح این روند وجود ندارد. در این میان مدل کشاورزی خرده‌مالکی که عموما براساس تامین معیشت شکل گرفته، مسیر اصلاح الگوی مصرف آب را در این بخش بیش از پیش دشوار کرده است. در موقعیت کنونی با توجه به کمبود بودجه دولت و همچنین بخش خصوصی فعال در عرصه کشاورزی، اصلاحات ساختاری در این بخش چالش‌برانگیز است.

تولید در سایه بی‌آبی

با افت بارش در سال جدید، هر روز اخبار جدیدی درخصوص کاهش تولید محصولات کشاورزی منتشر می‌شود. سیروس جعفری عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان درباره شدت گرفتن خشکسالی و بحران بی‌آبی در کشور و اثرات آن بر کشاورزی و تامین امنیت غذایی گفت: خشکسالی از چند منظر بر تولید محصولات زراعی اهمیت دارد. این تاثیر منفی به‌خصوص بر تولید محصولات کشاورزی دیم اثرگذار است. البته حتی در دوره‌های ترسالی در شرایطی که بارش به‌صورت نامنظم است نیز، به تولید دیم صدمه وارد می‌شود.

او افزود: بخش بزرگی از کشاورزی ایران در زمین‌های دیم انجام می‌شود؛ این سهم حدود ۶۰ درصد زمین‌های کشاورزی برآورد شده است. البته کشاورزی دیم سهم به‌مراتب محدودتری از تولید محصولات کشاورزی را در اختیار دارد. این سهم برای بقولات یعنی عدس، نخود و… به حدود ۳۰درصد می‌رسد.

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: با توجه به سهم قابل توجه کشاورزی دیم‌کاری در کشور، به دنبال بروز خشکسالی، شاهد اثرگذاری منفی آن بر عملکرد این بخش مهم خواهیم بود. وی افزود: کم‌بارشی برای کشت گروه‌هایی که از مخازن ذخیره آب، استفاده می‌کنند نیز چالش‌برانگیز است. برخی کشت‌وکار‌ها در پایاب سد‌ها جریان دارد. کشت نیشکر، برنج، ذرت، ماش، چغندر و… در استان‌های مختلف از آب سد‌ها تامین می‌شود. در شرایط خشکسالی کشت این محصولات نیز طبعا تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

جعفری با اشاره به وقوع سیلاب در سال ۱۳۹۷ گفت: در آن دوره مخازن سد‌های کشور پر آب شد و میزان تولید سالانه برنج کشور به ۳ میلیون تن افزایش یافت. درحالی‌که در سال‌های قبل و پس از آن، میزان تولید برنج به‌مراتب محدودتر بود و هست. وی افزود: خشکسالی بر شوری خاک نیز تاثیر می‌گذارد. در بسیاری از دشت‌ها، تحت تاثیر بارندگی شاهد آب‌شویی طبیعی هستیم. به این معنی که سطح آب زیرزمینی بالا می‌آید. گیاهان خودرو رشد می‌کنند، درنتیجه شوری به سطح زمین بازنمی‌گردد. حال در شرایط خشکسالی شاهد شوری زمین و شدت گرفتن هرچه بیشتر آن خواهیم بود. در چنین فضایی هیچ گیاهی در دشت‌های شور، رشد نمی‌کند. این موضوع برای بسیاری از دشت‌های ما در سال‌های اخیر ایجاد شده است.

این کارشناس حوزه کشاورزی گفت: خشکسالی به بروز گردوغبار در استان‌های مختلف منجر می‌شود. این گردوغبار روی محصولات زراعی می‌نشیند و میزان تولید آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به عنوان مثال گردوغبار حاصل از خشکسالی در کشور‌های عراق، سوریه و ایران، می‌تواند بر کشاورزی استان کردستان تاثیر منفی بگذارد.

جعفری در پاسخ به سوالی مبنی بر امکان اصلاح الگوی دیم در کشور برای رهایی از مشکلات حاصل از خشکسالی و ارتقا تولید در این بخش گفت: تغییر الگوی کشت در بخش بزرگی از زمین‌های کشاورزی به واسطه ساختار خاص اراضی امکان‌پذیر نیست. توان اعمال تغییر در این مناطق محدود است. به عنوان مثال می‌توان به اراضی کوهپایه در زاگرس اشاره کرد. این اراضی کشاورزی از تغییر کاربری اراضی جنگلی یا جنگل‌تراشی و… ایجاد شده‌اند. در این مناطق عملا امکان اصلاح یا بهبود فرآیند آبیاری وجود ندارد. تنها در این مناطق می‌توان به مدیریت، مدیریت ذخیره رطوبتی و اصلاح گونه‌هایی اشاره کرد که توان رشد در شرایط خشکسالی را دارند.

در بعضی مناطق باید کشت و کشاورزی محدود شود. اصلاح گونه‌های گیاهی که با شرایط دیم‌کاری تطابق بیشتری دارند نیز باید در اولویت قرار گیرد. به عنوان نمونه کاشت جو را می‌توان با گیاه تریتیکاله، جایگزین کرد. تریتیکاله شرایط ناپایدارتر و کم‌آبی و بارندگی نامنظم را می‌تواند تحمل کند. درحالی‌که هر دو گیاه از منظر ارزش علوفه، شرایط یکسانی دارند. بااین‌وجود باید تاکید کرد که متاسفانه در ۳ یا ۴ دهه اخیر هیچ تغییری در شرایط تولید حاصل نشده است. مردم از همان روش‌های سنتی کشت‌وکار استفاده می‌کنند و همین موضوع از بهره‌وری فعالیت در این بخش می‌کاهد.

ضرورت اصلاح الگوی مصرف آب

جعفری درباره اصلاح کشاورزی دیم به روش‌های دیگر آبیاری با هدف ارتقا تولید و مدیریت مصرف گفت: اصلاح شرایط اقلیمی امکان‌پذیر نیست. همچنین این خشکسالی برای چندین سال متمادی کشور ما را تحت تاثیر قرار داده است، بااین‌وجود می‌توان از منابع آبی بهره بهتری گرفت. اصلاح سیستم‌های آبیاری یکی از مهم‌ترین راهکار‌هایی است که باید در دستور کار قرار گیرد. میزان مصرف آب در آبیاری سطحی برای تولید محصولات کشاورزی در هر هکتار به‌طور متوسط برابر ۱۲۰۰ مترمکعب براورد می‌شود.

درحالی‌که میزان مصرف آب با اتکا به آبیاری قطره‌ای در هر هکتار به ۲۵۰ تا ۴۰۰ مترمکعب کاهش خواهد یافت. درهمین‌حال با اتکا به برخی رویکرد‌های جدید می‌توان میزان رطوبت آب را بیشتر حفظ کرد. علاوه‌براین می‌توان از گونه‌هایی استفاده کرد که در شرایط خشکسالی، کارایی بالاتری دارند.

جعفری در ادامه با اشاره به مفهوم آب مجازی گفت: میزان آب مورد استفاده برای تولید یک محصول کشاورزی اهمیت ویژه‌ای دارد. کاشت بسیاری از محصولات کشاورزی، آب‌بری به‌شدت بالاتری دارد که ازجمله آنها باید به نیشکر، سیب و برنج اشاره کرد. این محصولات، منابع آبی را تهدید می‌کند.

تولید این محصولات به‌طور میانگین در هر هکتار کشت حدود ۳۰ هزار مترمکعب آب مصرف می‌کند. درحالی‌که میزان مصرف آب برای هر هکتار کشت گندم حدود ۸ هزار مترمکعب برآورد می‌شود. آب‌بری تولید چغندر نیز در هر هکتار کشت برابر ۱۴هزار مترمکعب برآورد می‌شود. این آب‌بری برای هر هکتار کشت زیتون بین ۶ تا ۷ هزارمترمکعب متغیر است؛ بنابراین انتظار می‌رود در سال‌های خشکسالی، کشت محصولات آب‌بر محدود شود. به این ترتیب با تغییر الگوی کشت می‌توان منابع آب را حفظ کرد.

ضرورت توقف کاشت برخی محصولات

این استاد کشاورزی در رابطه با لزوم توقف کشت برخی محصولات گفت: در خوزستان ۱۰۰ هزار هکتار نیشکر کشت می‌شود، بنابراین برای تولید این حجم از نیشکر به‌طور میانگین ۶ میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود. اگر بتوانیم نیشکر را با چغندر پاییزه جایگزین کنیم، مصرف آب به ۲ میلیارد مترمکعب کاهش خواهد یافت.

وی با اشاره به کاشت برنج در کشور با وجود انتقادات جدی که نسبت به آب‌بری آن مطرح است، گفت: در حال حاضر با رشد قیمت برنج، کشت این محصول مورد توجه است. اما در شرایط خشکسالی الگوی کشت این محصول باید تغییر کند. کاشت هر هکتار برنج ۴۰ هزار مترمکعب آب مصرف می‌کند. کشت این محصول در مناطق خشک و فراخشکی همچون خوزستان، فارس، چهارمحال و بختیاری و اصفهان، فاجعه‌آمیز خواهد بود؛ بنابراین دولت باید، کشت جایگزین را برای عبور از شرایط کنونی برنامه‌ریزی کند.

جعفری در پاسخ به سوالی مبنی بر چرایی اجرایی نشدن اصلاحات در حوزه کشاورزی گفت: عدم اصلاح اشتباهات رایج حاکم بر صنعت کشاورزی، دلایل متعددی دارد. به عنوان نمونه ما از جایگزینی کشت چغندر به جای نیشکر می‌گوییم. این موضوع به قدری اهمیت دارد که حتی در شورای امنیت غذایی نیز مطرح شده است. اما در عمل این تغییرات نیازمند سرمایه است. متاسفانه دولت نیز سرمایه کافی برای اجرای این دست اصلاحات را ندارد. مثلا در جایگزینی چغندر به جای نیشکر، کارخانه فرآوری محصول باید تغییراتی کند که هزینه بر خواهد بود. تامین این سرمایه نیز از عهده دولت و صنایع خارج است.

این استاد دانشگاه گفت: تنها با تغییرات بنیادین می‌توان در مسیر اصلاح الگوی کشت گام برداشت. اما در حال حاضر کشور توان و ظرفیت مالی برای اجرای این اصلاحات اساسی را در اختیار ندارد. همچنین اصلاح این شرایط دشوار نیازمند مدیران توانمندی است، اما در بستر واقعی بسیاری از مدیران، چنین توانی را ندارند.

وی افزود: علاوه بر تمام مشکلات یاد شده باید تاکید کرد که ما هنوز به درجه اهمیت خطر حاصل از خشکسالی واقف نشده‌ایم. به عنوان مثال افراد بسیاری از دریاچه خشک ارومیه عکس می‌گیرند و در فضای مجازی به انتشار می‌گذارند. اما علت اصلی خشکی این دریاچه را نمی‌دانند. تنها به مسوولیت دولت در رفع بحران خشکی این دریاچه تاکید شده است. درحالی‌که همه افراد در بروز این چالش جدی نقش دارند.

جعفری در انتها گفت: باید تاکید کرد که ما هنوز در برخی استان‌ها با عمق فاجعه کم‌آبی و خشکسالی مواجه نشده‌ایم. گاهی اعتراضات کشاورزان شکل می‌گیرد و جنبه‌های مخاطره‌آمیز خشکسالی را در زیست مردم به نمایش می‌گذارد. اما به نظر می‌رسد جامعه هنوز متوجه عمق مشکل بی‌آبی نشده است.